پدیده تضمین در قرآن

پدیده تضمین از جمله پدیده های مهم در زبان عربی به شمار می آید چرا که نقش بسیار مهمی را در توجیه و تأویل پاره ای از مشکلات نحوی و تفسیر و تأویل آیات قرآنی ایفا می کند. این پدیده در طول تاریخ مورد ارزیابی بزرگان لغت و نحو و ادب قرار گرفته و از دقایق متعدد آن پرده برداشته شده است اما به سبب وجود پاره ای ابهامات هنوز مشکلاتی در قبال آن به چشم می آید از جمله: عدم وجود تعریفی جامع و مانع، نبود بررسی جامعی از نقش کاربردی آن در زبان، و عدم تعیین جایگاه آن در علم بیان. برای حل چنین مسائلی لازم می آمد که مقاله حاضر نگاشته آید و در آن محورهای سه گانه فوق الذکر مورد بررسی قرار گیرد. در محور اول پس از بررسی تعاریف متعدد و نقد هریک، تعریف جدیدی در این مقاله ارائه شده که براساس آن تضمین بصری عبارت است از تصحیح تعلق یک معمول به عامل سابق، به وسیله تقدیر یک عامل متناسب و افزودن معنای آن به عامل مذکور، و تضمین کوفی نیز تصحیح تعلق یک حرف جر به عامل سابق، به وسیله تقدیر معنای حرف یا ظرفی متناسب با عامل، در آن می باشد. براساس این تعریف انواع تضمین چنین است: الف) تضمین بصری: فعل با فعل/ اسم شبه فعل با اسم شبه فعل/ حرف با فعل. ب) تضمین کوفی: حرف با حرف/ حرف با اسم (فقط ظرف). در محور دوم که به بررسی نقش کاربردی آن اختصاص یافته سه موضوع کلی یعنی لزوم وتعدی، نیابت و جانشینی و اعراب و بنا ارزیابی شده است. بالاخره در محور سوم پس از رد نظریات متعدد که در آن تضمین گاهی مجاز، گاهی حقیقت، گاهی جمع بین حقیقت و مجاز، گاهی کنایه و گاهی از مستتبعات کلام شمرده شده، اثبات شده است که تضمین قسم خاصی از علم بیان به شمار می آید.